Gospodarka o obiegu zamkniętym jako narzędzie na drodze ku neutralności klimatycznej

Jeżeli chcemy sprostać wyzwaniu, jakie stawia przed nami kryzys klimatyczny, to przejście na odnawialne źródła energii nie wystarczy. By osiągnąć cele Porozumienia Paryskiego i zatrzymać średni wzrost temperatury na Ziemi znacznie poniżej 2°C musimy spojrzeć na całość problemu.

Oprócz odnawialnych źródeł energii potrzebujemy także głębokiej transformacji naszej gospodarki: przejścia na model gospodarki cyrkularnej, czy też gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ). Pomoże nam on zredukować emisje oraz zwiększyć odporność na ryzyka, jakie czekają nas w przyszłości – w tym te będące skutkami zmiany klimatu, która jest już nieunikniona.

Wydobycie surowców napędza rozwój gospodarczy od czasów rewolucji przemysłowej, jednocześnie napędzając też wynikające z działalności człowieka emisje gazów cieplarnianych. W przeciągu minionych pięciu dekad wydobycie surowców w skali globalnej potroiło się, rosnąc wedle danych Międzynarodowego Panelu Surowcowego (IRP) z 26,7 miliardów ton w 1970 roku do 92,1 miliardów w roku 2017.

Obecnie co roku gospodarka światowa zasilana jest przez ponad 100 miliardów ton materiałów, takich jak metale, minerały, paliwa kopalne, materiały organiczne pozyskiwane z roślin i zwierząt. Według Circularity Gap Report z tej ogromnej ilości jedynie 8,6% materiałów zawraca do gospodarki dzięki różnego rodzaju rozwiązaniom cyrkularnym. Reszta, czyli 91,4%, przechodzi w ramach dotychczasowego, liniowego systemu, kierującego się logiką weź-wytwórz-wyrzuć. Zużycie surowców wzrasta, a wraz z nim również emisje gazów cieplarnianych.

Dlaczego GOZ?

Większość wysiłków dotyczących kryzysu klimatycznego skupiała się do tej pory na kwestiach energii odnawialnej oraz efektywności energetycznej. Z raportu Completing the picture: How the circular economy tackles climate change dowiedzieć się możemy, że działania tego typu mogą wpłynąć na 55% obecnych emisji CO2, związanych z energią, ogrzewaniem budynków oraz transportem. Pozostałe 45% ma swe źródło w tym jak wytwarzamy i używamy pojazdy, budynki, ubrania, urządzenia elektroniczne, żywność oraz inne produkty. Dążąc do skutecznych działań redukujących emisje musimy zatem oprócz energii myśleć też o surowcach oraz o tym, w jaki sposób uprawiamy rolę.

Gospodarka cyrkularna to holistyczna koncepcja. W Polsce wciąż niestety spotykamy się często z ze sprowadzaniem jej do gospodarki odpadami i zwiększania poziomu recyklingu. To błędne, niepełne rozumienie idei GOZ. Gospodarka cyrkularna to nowy sposób na projektowanie, produkowanie i używanie dóbr. To środek do osiągnięcia celu, jakim jest bezpieczny, sprawiedliwy społecznie świat, w którym nasze działania nie naruszają granic planetarnych, zapewniających stabilne warunki na naszej planecie. Raport Completing the picture wskazuje, że zastosowanie strategii gospodarki o obiegu zamkniętym w pięciu kluczowych obszarach: cementu, stali, aluminium, tworzywach sztucznych oraz żywności, mogłoby umożliwić eliminację prawie połowy emisji wynikających z wytwarzania dóbr, a konkretnie 9,3 miliardów ton CO₂ w 2050 roku. To tyle ile zaoszczędzilibyśmy, gdyby zredukować do zera emisje z całego globalnego transportu.

Jak to osiągnąć?

• W przemyśle m.in. poprzez zwiększenie poziomu wykorzystania istniejących zasobów – budynków i pojazdów — a także ponowne wykorzystanie i recykling materiałów, które zostały wykorzystane do ich produkcji. Zmniejszyłoby to zapotrzebowanie na materiały pierwotne oraz zredukowałoby emisje wynikające z ich wydobycia i wytworzenia. Przypomnijmy, że wedle danych z raportu Ellen MacArthur Foundation Growth within: a circular economy vision for a competitive Europe średnio w Europie samochód jest zaparkowany przez 92% czasu, zaś biura wykorzystywane są tylko w 35-50%, nawet w godzinach pracy.
• W systemie rolno-żywnościowym – stosowanie praktyk rolnictwa regeneracyjnego oraz eliminacja odpadów w ramach całego łańcucha wartości umożliwiają magazynowanie węgla przez glebę oraz uniknięcie emisji związanych z niezjedzoną żywnością czy niewykorzystanymi produktami ubocznymi.

Jak GOZ umożliwia redukcje emisji?

Oto trzy zasady GOZ-u, poszerzone o kwestie emisji:

• Projektowanie w sposób eliminujący odpady i zanieczyszczenia - pozwala zredukować emisje gazów cieplarnianych w łańcuchu wartości.
• Zatrzymanie produktów i materiałów w jak najdłuższym użyciu, zachowując możliwie najwyższą ich wartość - pozwala zachować energię zawartą w produktach i materiałach (tzw. embodied energy). Redukujemy emisje gazów cieplarnianych zarówno na etapie produkcji, jak i składowania czy spalania odpadów.
• Regeneracja systemów - m.in. by umożliwić magazynowania węgla w glebie i produktach.

Poprzez jakie działania można realizować te zasady w praktyce?

Oto kilka przykładów:

• Projektowanie z myślą o długim życiu produktu (trwałość).
• Projektowanie z myślą o cyrkularności. Wiele produktów zawiera materiały lub składniki sprawiające, że ich ponowne użycie lub wykorzystanie w nowych obiegach nie jest bezpieczne. Tego typu materiały i składniki powinny zostać wyeliminowane na etapie projektowania.
• By zwiększyć wykorzystanie i cyrkulację produktów oraz ich części składowych i materiałów zasady gospodarki o obiegu zamkniętym muszą zostać zastosowane już na etapie projektowania. Takie podejście oznacza m.in. projektowanie umożliwiające rozkładanie na części, naprawę, modularność, wielofunkcyjność, biodegradowalność, ponowne użycie, fabryczne odświeżenie czy regenerację.
• Eliminacja odpadów na etapie produkcji, pozwalająca na redukcje emisji.
• Zamiana materiałów na odnawialne, niskoemisyjne i wtórne zamiast pierwotnych. Dobrym przykładem może być szybko rosnący, odnawialny materiał jakim jest bambus.

Jak GOZ buduje odporność gospodarki na skutki zmiany klimatu?

Cyrkularne modele biznesowe mogą jednocześnie umożliwiać redukcję emisji (przyczyniając się do ochrony klimatu), jak i budować odporność gospodarki na te skutki zmiany klimatu, których już nie zatrzymamy. GOZ zakłada jako fundament odnawialne źródła energii, więc także i w tym wymiarze łączy się z działaniami na rzecz klimatu. Popatrzmy na dwa przykłady:

• Zatrzymanie materiałów w użyciu sprawia, że firmy mogą uniezależnić swoją działalność od konsumpcji surowców pierwotnych, których wydobycie (ale i transport czy przetwarzanie) może być dotknięte skutkami kryzysu klimatycznego. W ten sposób firma staje się bardziej odporna i elastyczna.
• Dzięki praktykom rolnictwa regeneracyjnego gleba jest zdrowsza. Zmienia się jej struktura, co umożliwia lepsze wchłanianie i zachowywanie wody. Pomoże to w budowaniu odporności na intensywne opady czy susze.

Rolnictwo regeneracyjne

Naprawienie gospodarki oraz przejście na gospodarkę o obiegu zamkniętym oznacza również — wspomnianą przed chwilą — regenerację i wzmocnienie naturalnych systemów poprzez zmianę sposobu hodowli zwierząt oraz uprawy roślin, które stają się naszą żywnością i które wykorzystujemy do produkcji tekstyliów. Zmiana ta to przejście na rolnictwo regeneracyjne, mające na celu umożliwienie oddania cennych składników glebie. W ten sposób możemy tworzyć zdrową glebę która jest bardziej żyzna bez konieczności stosowania środków syntetycznych, a ponadto może magazynować węgiel z atmosfery

Do praktyk regeneracyjnych zaliczamy stosowanie nawozów organicznych, upraw osłonowych, płodozmian, redukcję orki czy wsparcie agro-bioróźnorodności poprzez uprawę większej ilości gatunków. To także agroekologia, wypas rotacyjny, agroleśnictwo (celowe wykorzystanie drzew w gospodarstwie rolnym) i permakultura.

Czas ucieka

Ludzkość żyje dziś poza zdolnościami naszej planety do regeneracji. Zużycie surowców szybuje w górę. Pompujemy ogromne ilości gazów cieplarnianych do atmosfery. Planeta się ociepla. Pandemia pomogła nam dostrzec krytyczną potrzebę natychmiastowych i radykalnych działań.

Nawet gdyby wszystkie 194 kraje, które podpisały paryskie porozumienie klimatyczne w roku 2015 zrealizowały swoje obecne deklaracje redukcji emisji, to nie byłoby to wystarczające do zatrzymania ocieplenia poniżej 2°C. Szacunki, zawarte w opublikowanym przez Program ONZ ds. Środowiska (UNEP) Emissions Gap Report 2020 wskazują, że jesteśmy dziś bardziej na ścieżce wzrostu na poziomie 3,2°C.

Zdecydowanie czegoś w obecnych działaniach brakuje. Jednym z tych brakujących elementów jest GOZ. By zredukować wpływ wydobycia i przetwarzania surowców na klimat oraz utratę różnorodności biologicznej kraje powinny wprowadzać wiążące cele redukcji zużycia surowców pierwotnych.

GOZ wymaga systemowej transformacji, połączonej ze zmianą zachowań. Strategie cyrkularne mogą zapewnić inteligentne wykorzystane materiałów, rozwiązanie problemu nadmiernej konsumpcji oraz zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych. Ich poziom jest bezpośrednio związany z tym jak wydobywamy surowce, jak produkujemy i jak konsumujemy. GOZ ma, wedle wyliczeń zawartych w Circularity Gap Report 2020, potencjał redukcji światowych emisji gazów cieplarnianych o 39% oraz zmniejszenia zużycia surowców pierwotnych o 28%. Celem jest gospodarka, która może zaspokoić potrzeby społeczeństwa funkcjonując wedle zasady do more with less – czyli osiągnij więcej, zużywając mniej.