Globalne i europejskie ramy ochrony bioróżnorodności i ekosystemów
Na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci coraz wyraźniej obserwujemy postępującą utratę różnorodności biologicznej. W obliczu dynamicznych i potęgujących się zmian, jak m.in. intensywna produkcja rolna, przemysł, budownictwo, rozwój infrastruktury, nadmierna eksploatacja lasów, wód śródlądowych i morskich itd., wiele gatunków nie jest w stanie przetrwać. Na naszych oczach, choć nie zawsze to dostrzegamy, utrata różnorodności biologicznej uwidacznia się zarówno w skali przekształcenia całych ekosystemów, jak również w spadku liczebności populacji poszczególnych gatunków.
Zestawienie celów i działań na rzecz ochrony różnorodności na rok 2030 zawarto w Globalnych Ramach Różnorodności Biologicznej (Global Biodiversity Framework – GBF) wypracowanych podczas zakończonej w grudniu 2022 r. 15. Konferencji Stron CBD (COP15) w Montrealu. W dokumencie tym, obok najbardziej nośnego medialnie, a jednocześnie najbardziej intuicyjnego celu, jakim jest objęcie ochroną i zrównoważonym użytkowaniem 30% powierzchni lądów i mórz, zamieszczono też zapisy wzywające duże i ponadnarodowe firmy oraz instytucje finansowe do oceny, monitorowania i raportowania wpływu na różnorodność biologiczną wywieranego przez ich działalność, łańcuchy dostaw i wartości oraz portfele.
Również realizacja planu odbudowy zasobów przyrodniczych UE zawarta w Unijnej strategii na rzecz bioróżnorodności 2030 zakłada utrzymanie istniejących i ustanawianie nowych obszarów chronionych oraz wspieranie na inne sposoby różnorodności, a także odporności ekosystemów. Wiąże się to z koniecznością znaczącego osłabienia presji człowieka na siedliska i gatunki – również poprzez bardziej zrównoważoną działalność gospodarczą.
Transformacja w kierunku neutralności klimatycznej oraz aktywność i świadomość firm mają kluczowe znaczenie dla powodzenia działań na rzecz ochrony bioróżnorodności i odbudowy ekosystemów. Niezbędne staje się również głębokie przewartościowanie oraz zmiana podejścia i sposobu traktowania przyrodniczej części otaczającego nas świata. Firmy muszą podejść do ochrony bioróżnorodności strategicznie, mapując wpływ własnych działań operacyjnych oraz swojego łańcucha wartości na bioróżnorodność, a następnie wyznaczając mierzalne cele zmniejszenia negatywnej presji. Nawet stosując wyłącznie praktyczne, ekonomiczne kryteria, należy uznać, że to nasz naturalny kapitał, od którego w dużym stopniu zależy nasz byt na Ziemi. W naszym żywotnym interesie leży jego pieczołowita ochrona oraz nauczenie się, jak roztropnie z niego czerpać.
Bioróżnorodność i ekosystemy w dyrektywie CSRD oraz standardach ESRS
Tematyka bioróżnorodności i ekosystemów została poważnie potraktowana przez unijnego regulatora w nowych przepisach dotyczących raportowania. Dotychczasowy reżim tzw. raportowania niefinansowego ustanowiony dyrektywą NFRD został znacząco rozszerzony za pomocą dyrektywy CSRD (Corporate Sustainability Reporting Directive) przyjętej w 2022 r. Dyrektywa ta, począwszy od 2024 r., będzie stopniowo obejmowała kolejne grupy przedsiębiorstw. Docelowo do raportowania zobowiązane zostaną wszystkie duże przedsiębiorstwa w UE. Pośrednio wiele obowiązków dotknie też spółki małe i średnie, które funkcjonują w łańcuchach dostaw dużych partnerów biznesowych.
Dyrektywa wprowadza obowiązek raportowania w cyklu rocznym o wszystkich zagadnieniach zrównoważonego rozwoju istotnych dla danej spółki. Raporty będą sporządzane zgodnie ze standardami (ESRS – European Sustainability Reporting Standards), które Komisja Europejska wydaje w formie rozporządzeń delegowanych. Wszystkie informacje zawarte w raportach będą podlegały weryfikacji przez niezależnych zewnętrznych audytorów.
Bioróżnorodność i ekosystemy zostały wymienione w art. 29b ust. 2 lit. a) pkt vi) dyrektywy CSRD jako jeden z tematów dotyczących środowiska naturalnego, które powinny zostać ujęte w standardach ESRS. 31 lipca 2023 r. Komisja Europejska wydała rozporządzenie delegowane wprowadzające pierwszy zestaw 12 standardów powszechnych, czyli mających zastosowanie do wszystkich przedsiębiorstw, niezależnie od branży, w której działają. W przyszłości wydane zostaną także standardy sektorowe. Jednym z 12 standardów powszechnych jest ESRS E4 Bioróżnorodność i ekosystemy.
Wszystkie standardy tematyczne, czyli dotyczące poszczególnych zagadnień zrównoważonego rozwoju, podlegają tzw. badaniu istotności. Przygotowując się do raportowania, przedsiębiorstwo powinno przeprowadzić badanie istotności, czyli zidentyfikować, na jakie zagadnienia zrównoważonego rozwoju wywiera istotny wpływ, a także które z zagadnień zrównoważonego rozwoju generują dla przedsiębiorstwa istotne ryzyka lub szanse. Badanie trzeba przeprowadzić zgodnie z precyzyjnie opisanymi zasadami ujętymi w standardach przekrojowych ESRS 1 i ESRS 2.
Jeśli w wyniku badania zostanie ustalone, że z danym zagadnieniem (np. bioróżnorodnością i ekosystemami) wiążą się istotne wpływy, ryzyka lub szanse, to spółka musi zastosować odpowiadający temu zagadnieniu standard i wykonać odpowiednie wymogi ujawnieniowe (DR – disclosure requirements) w nim zawarte. Samo badanie także podlega weryfikacji audytora, więc należy się spodziewać, że spółki będą dążyły do uzyskania odpowiedniego poziomu obiektywizmu w badaniach.
Opisany powyżej mechanizm powoduje, że nie wszystkie zobowiązane do raportowania spółki będą raportowały na temat bioróżnorodności i ekosystemów, a tylko te, dla których to zagadnienie jest istotne. Badanie trzeba przeprowadzić, koncentrując się nie tylko na działalności operacyjnej danej spółki lub grupy kapitałowej. Faktycznych lub potencjalnych wpływów trzeba będzie szukać w całym łańcuchu wartości przedsiębiorstwa. Jest to zgodne z procesami należytej staranności i spowoduje z czasem coraz szersze oraz poważniejsze traktowanie przez spółki zagadnień wpływu na bioróżnorodność i ekosystemy.
Nieprzypadkowo w poprzednim zdaniu użyto sformułowania „z czasem”. Zagadnienia wpływu na bioróżnorodność i ekosystemy są dla zdecydowanej większości spółek nowe. Przedsiębiorstwa zwykle nie wykraczały dotychczas w zakresie swojego wpływu na środowisko naturalne poza przestrzeganie bezpośrednio ich obowiązujących przepisów prawa. Jedynym wyjątkiem były zagadnienia zmiany klimatu. Presja instytucji finansowych i klientów sprawiała, że coraz więcej spółek kalkulowało swój ślad węglowy i przyjmowało polityki dekarbonizacyjne oraz ustanawiało cele redukcji emisji. Można się spodziewać, że stopniowo podobnie będzie w odniesieniu do wpływu na bioróżnorodność i ekosystemy.
Pierwszym krokiem do aktywnego zarządzania wpływem, redukowania negatywnego wpływu i wywierania pozytywnego wpływu (np. poprzez regenerację) jest przecież jego zmierzenie. Standard ESRS E4 rekomenduje w tym zakresie zastosowanie głównych kroków metodyki LEAP ustanowionej w ramach Rekomendacji TNFD (Taskforce for Nature-related Financial Disclosures) wydanych w 2023 r. Metodyka LEAP opiera się na 4 krokach:
Standard ESRS E4 zawiera 6 wymogów ujawnieniowych. Kilka z nich jest podobnych do analogicznych wymogów zawartych w innych standardach dotyczących zagadnień środowiskowych. Należą do nich:
Dwa wymogi ujawnieniowe w standardzie ESRS E4 są specyficzne, tj. niepodobne do wymogów w innych standardach, i to one mogą sprawić najwięcej kłopotów raportującym spółkom.
Jednym z tych wymogów jest E4-5, nakazujący ujawnić mierniki wpływu związane z bioróżnorodnością i ekosystemami. W przypadku innych tematów środowiska naturalnego mamy do czynienia z wystandaryzowanymi miernikami, np. wpływ na zmianę klimatu mierzymy za pomocą wartości emisji gazów cieplarnianych, które są sprowadzone do jednej wspólnej jednostki (ton ekwiwalentu dwutlenku węgla), a wpływy związane z zasobami wodnymi mierzymy ilością wody (pobieranej lub wykorzystywanej) w metrach sześciennych. Mierniki wpływu w standardzie E4 nie są wystandaryzowane i zależą w pełni od tego, na czym polega oddziaływanie spółki na bioróżnorodność i ekosystemy. Jedno przedsiębiorstwo może przecież wywierać wpływ na bioróżnorodność i ekosystemy poprzez ograniczanie populacji określonych gatunków. Wpływ innego przedsiębiorstwa będzie dotyczył przecinania szlaków migracyjnych wybranych gatunków zwierząt. Jeszcze inne przedsiębiorstwo może wpływać poprzez wprowadzanie gatunków obcych lub inwazyjnych. Analiza wpływu na bioróżnorodność przeprowadzona zgodnie z metodyką LEAP powinna pozwolić na ustalenie, które mierniki należy ustanowić w funkcjonowaniu danego przedsiębiorstwa, a następnie wykorzystywać w regularnym raportowaniu.
Drugim specyficznym wymogiem jest E4-1, na podstawie którego przedsiębiorstwo powinno przedstawić plan transformacji w zakresie bioróżnorodności i ekosystemów. Plan ten powinien zawierać ocenę odporności strategii i modelu biznesowego spółki oraz informacje na temat tego, w jaki sposób przedsiębiorstwo planuje modyfikować swoją strategię i model biznesowy, by uzyskać spójność m.in. z globalnymi ramami bioróżnorodności po roku 2020 i z unijną strategią na rzecz bioróżnorodności 2030, a także, by respektować granice planetarne w zakresie dotyczącym integralności biosfery i zmian systemu gruntów.
Wprowadzenie standardów ESRS wymusi u wszystkich objętych dyrektywą CSRD spółek zbadanie ich wpływu na bioróżnorodność i ekosystemy. Już sam ten fakt pozwoliłby uznać nowe przepisy za znaczący krok w kierunku większej świadomości przedsiębiorstw w tym zakresie. Dodatkowo spółki, które wywierają istotny wpływ na te zagadnienia, będą zobowiązane do usystematyzowanego raportowania szeregu kwestii. Wykonanie tych wymogów ujawnieniowych może być trudne w pierwszych latach, jednak podobna sytuacja miała miejsce kilka lat temu w odniesieniu do zmiany klimatu i emisji gazów cieplarnianych. Dziś raportowanie śladu węglowego jest już normą. Podobnie normą z czasem stanie się raportowanie wpływu na bioróżnorodność i ekosystemy.
Program Climate Leadership jest działaniem realizowanym przez UNEP/GRID-Warszawa w odpowiedzi na rezolucję UNEP/EA.4/L.5, przyjętą podczas 4. sesji Zgromadzenia ONZ ds. Środowiska (UNEA-4).
Rezolucja ”Rozwiązanie Problemów Środowiskowych Poprzez Zrównoważone Praktyki Biznesowe” wezwała biznes do transformacyjnego wysiłku dla sprostania globalnym wyzwaniom środowiskowym i klimatycznym.