Klimat, bioróżnorodność i odpady. To nasze obecnie największe wyzwania w zakresie środowiska i gospodarki. Na te wyzwania pracowaliśmy wiele lat, żeby doprowadzić niektóre do stanu krytycznego. Tematy znane od dziesięcioleci, ale sygnalistom brakowało współpracy nauki, biznesu, społeczeństwa i administracji (połączonej z polityką).
Obecnie się to zmieniło, czujemy większą synergię, pojawiają się przepisy prawne, wymagania, akcje społeczne i strategie biznesowe, które są szansą na znaczącą poprawę sytuacji. A jest co poprawiać, szczególnie w dziedzinie odpadów, gdzie szybkie zmiany dają szybkie efekty. Jednym z narzędzi, które nas doprowadzi do zmian, jest właśnie ekoprojektowanie.
Czas wcisnąć hamulec
Środowiska, którym bliskie są idee zrównoważonego rozwoju, postulują za wdrażaniem rynkowych ograniczeń w sferze produkowania i zbywania dóbr. Obserwowane zjawiska wolności gospodarczej w tym obszarze powodują nie tylko stany depresyjne u konsumentów, ale też wywołują depresje terenowe w świecie przyrodniczym, od wielu lat skutkujące narastającym kryzysem surowcowym. Jak pisze Edwin Bendyk w książce W Polsce, czyli wszędzie. Rzecz o upadku i przyszłości świata funkcjonujemy w kapitalizmie skopicznym – siłą napędzającą porywy konsumenckie są atakujące nas zewsząd, wywołujące emocje obrazy, a człowiek jest bardzo żądny wrażeń. Wiele środowisk postuluje zatem przymusowe ograniczenia, narzucone na producentów normy, aby rynek konsumencki uspokoić, wygładzić, ukierunkować „za konsumenta”.
W kontekście opakowań pomysły, jakie są realizowane w różnych krajach, to standaryzacja opakowań, zakaz wprowadzania danego towaru na rynek, nakaz uiszczania dodatkowych opłat, kaucje, obowiązkowe oznakowywanie, ekstra podatki. Publicznie głoszonymi motywacjami tych mechanizmów jest zapobieganie zaśmiecaniu. Brakuje jednak pogłębionego spojrzenia, że za zakrętem kryje się nieco gorszy przeciwnik – kryzys surowcowy.
Rynek surowców na zakręcie
Do wytwarzania produktów i ich opakowań używamy czterech kluczowych grup materiałowych, takich jak:
oraz surowce odnawialne, jednak marginalne w tej branży, jak bawełna, juta, korek, len, bambus i wiele innych.
O tym, że zabraknie nam ropy naftowej, słyszymy od dawna. Nadal jest ona wydobywana z powodzeniem, wręcz część jej frakcji (gaz) jest w niektórych krajach marnotrawiona. Z ropy produkujemy plastik (2% rocznego, globalnego wydobycia jest przeznaczana na ten cel) i to w jego stronę są zwrócone oczy. Jednakże w świecie transformacji cyfrowej i energetycznej to metale stają się krytycznie cennym surowcem. Tylko 1% metali ziem rzadkich jest poddawanych w Europie recyklingowi! Z tych pierwiastków nie robi się wprawdzie opakowań, ale są one kluczowe dla całych procesów produkcyjnych oraz dla elektronicznych dóbr konsumenckich (występują jako składowa wielu części, systemów sterowania czy automatyzacji). Czekamy zatem na przepisy prawne, które będą obligowały do znaczącego podwyższenia rotacji metali ziem rzadkich i wszystkich urządzeń, które je zawierają wraz z pozostałymi składnikami konstrukcyjnymi. Co ciekawe, nawet w przypadku pospolitego szkła z powodu boomu budowlanego stanęliśmy przed globalnym wyzwaniem brakujących zasobów surowca do produkcji. O materiały permanentne (szkło i metale) stosowane w opakowalnictwie powinniśmy szczególnie dbać, gdyż tutaj najwięcej można osiągnąć z ich rotacji – zarówno poprzez ponowne użycie, jak i recykling. W przeciwieństwie do tworzyw sztucznych i papieru – nie degradują, mają też niepowtarzalne właściwości barierowe.
Mamy połowę roku 2022, a sytuacja po stronie surowców jest bardzo dynamiczna. Z jednej strony z powodu pandemii i wojny cały czas ceny rosły, a dostępność surowców była ograniczona ze względu na piki zapotrzebowania w różnych częściach świata czy ograniczenia w logistyce. Potem inflacja, zmiana koniunktury, oraz zmiany w cenie prądu nie ułatwiają producentom szacowania budżetów na przyszłość, prognoz spokojnego rozwoju i możliwości przewidzenia czegokolwiek. Z drugiej strony ciekawy rynek, skoki i spadki zapotrzebowania na regranulaty i surowce z recyklingu do produkcji nowych opakowań powodują wahania cen surowca na bramie wyjazdowej z sortowni. Mechanizmy te mają duży wpływ na to, co w danym momencie gospodarczym poddaje się recyklingowi, a co nie. Działalność recyklerów i zawracanie surowców jest ściśle powiązana z całą gospodarką, nie tylko życzeniowością, co byśmy chcieli poddawać recyklingowi. Takie są ograniczenia cyrkularności (nie jedyne oczywiście) – i zawsze nam się tu będzie kłaniać hierarchia postępowania z odpadami, która znajduje się w dokumentach strategicznych UE oraz w polskim Planie Gospodarki Odpadami – i jej pierwszy krok: podejmowanie działań, które zapobiegają powstawaniu odpadów. Możemy to osiągnąć także przez ekoprojektowanie.
Dobre strony plastiku
W Polsce na rynek wprowadza się rocznie ponad 6 mln ton opakowań, z czego tworzyw jest ok. 1 mln ton, a opakowania jednostkowe B2C stanowią ok. 12% wszystkich wprowadzonych. Tonażowo jest to niewiele, ale skupiona jest tu duża uwaga, dlatego że opakowania te stosuje się powszechnie do towarów szybko zbywalnych, czasem niestety porzucanych przez konsumentów, zaśmiecających krajobraz i nierozkładających się za życia jednego pokolenia. Nagłośnione globalne problemy z plastikiem – Pacyficzna Wielka Plama Odpadów, brak zagospodarowania tworzyw w biedniejszych krajach i na wyspach, pozbywanie się tych odpadów z nurtem rzeki jako codzienna praktyka lokalnych społeczności w niektórych krajach, np. Azji – przyniosły tworzywom sztucznym bardzo czarny PR. Do tego dochodzi negatywna presja na bioróżnorodność. Plastik nie jest materiałem permanentnym, degraduje – czasem za szybko, kiedy go przetwarzamy, a czasem za wolno, kiedy porzucony leży i nic się z nim nie dzieje. Jednakże trudno sobie wyobrazić bez niego codzienne funkcjonowanie.
Popatrzmy na jego dobre strony: przedłuża przydatność do spożycia żywności, zarówno warzyw i owoców, nabiału, mięsa, ryb, krytycznie wpływając na zmniejszenie strat tej żywności szybko psującej się oraz redukcję zatruć pokarmowych. Ułatwia logistykę, porcjowanie, korzystanie z produktów. Jest nośnikiem informacji, pozwala na zachowanie aseptyczności – niektóre opakowania umożliwiają procesy pasteryzacji.
Plastikiem można dobrze zarządzać – odpowiednio projektować opakowania, przekazywać do recyklingu, a po zakończonych obiegach poddawać unieszkodliwianiu energetycznemu (mają wysoką wartość kaloryczną).
Niektóre grupy konsumenckie świadomie odchodzą od korzystania z opakowań z tworzyw sztucznych – producenci w to miejsce szukają zamienników. Papier ma wiele ograniczeń – głównie skupionych wokół marnej barierowości. Szkło się tłucze, jest ciężkie i ma wysoki ślad węglowy, a metale pozyskuje się poprzez szkodliwe dla środowiska wydobycie, przetwarzanie, są drogie i zwyczajnie nie nadają się do wszystkich aplikacji. Nawet puszka stalowa ma polimerowe warstwy barierowe, co do ich bezpieczeństwa też trzeba mieć sporą wiedzę, zarówno od strony technologicznej, jak i użytkownika (nigdy nie używaj uszkodzonych zakrętek stalowych do słoików; specjaliści od bezpieczeństwa żywienia zalecają przy robieniu weków wymianę zakrętek na nowe).
Jednakże do niektórych aplikacji puszki świetnie się nadają (napoje, konserwy), szczególnie, jeśli liczy się barierowość, trwałość, zarówno jako data ważności, jak i możliwość eksportu na drugi koniec świata. Puszka jest lekka i co najważniejsze– dobrze się separuje przy etapie sortowania odpadów, a potem dobrze się ją przetwarza w procesach recyklingu.
Zasady zielonego projektowania
Zrównoważone opakowania pozwalają na redukcje użycia surowców pierwotnych, użycia wody i energii w procesach wydobycia, produkcji i transportu, oraz są cyrkularne. Nie ma jednak materiałów idealnych, które będą tanie, trwałe do czasu przekazania towaru konsumentowi, a potem nagle „znikną”. Wprowadzając produkt na rynek, musimy zaprojektować dla niego logistykę, bezpieczeństwo użytkownika, trwałość i atrakcyjność dla konsumenta. Aby opakowania były zrównoważone, zwróćmy uwagę na następujące aspekty i możliwości ekoprojektowania:
Ekoprojektowanie (ang. ecodesign) to włączenie aspektów środowiskowych do projektowania i rozwoju wyrobu. Ekoprojektowanie opakowań dotyczy całego cyklu życia opakowania, tj. wydobycia surowców, produkcji, dystrybucji, użytkowania, zbierania i recyklingu.
Dla opakowań nie ma jeszcze dedykowanej dyrektywy w zakresie ekoprojektowania. Jednakże niektóre wymagania są zawarte w różnych dokumentach, jak wymagania zasadnicze w dyrektywie opakowaniowej czy obowiązki dotyczące dodawania regranulatów do butelek na napoje PET do 3 litrów (25% do 2025 r.) i do wszystkich butelek na napoje z tworzywa sztucznego do 3 litrów (30% do 2030 r.) w nowej dyrektywie SUP (Single-Use-Plastics). Inne wymaganie tej dyrektywy to konieczność (od połowy 2024 r.) trwałego przymocowywania nakrętek do butelek na napoje z tworzywa sztucznego (dzięki czemu nie będą się „gubiły” w procesach przetwórczych i transporcie).
Ekoprojektowanie opakowań z tworzyw sztucznych
W przypadku tworzyw sztucznych Europa ma jasny cel – do 2030 r. wszystkie opakowania, 100%, powinny być przydatne do recyklingu. Dlatego tak kluczowe jest przestrzeganie zasad ekoprojektowania opakowań z tworzyw sztucznych, czyli:
są etykiety z tego samego polimeru co korpus), obowiązkowe stosowanie perforacji (maksymalna powierzchnia etykiety to 70%),
Dziś w procesach recyklingu powszechnie przetwarza się materiał PET (butelka ponapojowa bezbarwna, zielona, niebieska), ale z tego samego materiału nie poddaje się recyklingowi tacek czy folii, jak i butelek nietransparentnych. Chętnie przez recyklerów kupowane są opakowania po chemii gospodarczej z HDPE i PP (nie z PET) czy niezadrukowane giętkie LDPE. Z foliami jest więcej problemów – im mniejsza i bardziej zadrukowana, tym gorzej z ich przetwórstwem. W mniejszej skali, ale też można przetworzyć tworzywa PS, EPS, PC.
Ekoprojektowanie opakowań z papieru i tektury
Najważniejsze zasady ekoprojektowania opakowań z papieru i tektury to:
Dodatkowo, należy unikać kłopotliwych dla recyklerów elementów opakowań, takich jak: brokat, metalizowane elementy opakowania, przyklejonych elementów z innych materiałów, jak wstążki, kokardki, cekiny i inne elementy ozdobne.
Ekoprojektowanie opakowań ze szkła
Najważniejsze zasady ekoprojektowania opakowań ze szkła to:
Cele recyklingu – wyzwanie dla przedsiębiorców
Konieczność ekoprojektowania opakowań nadających się do recyklingu powinniśmy postrzegać, oprócz celów środowiskowych, przez pryzmat realizacji celów recyklingu opakowań wprowadzanych na rynek. Fakt ich osiągnięcia w poprzednich latach nie przekłada się na „pewność” ich realizacji w przyszłości. Główne powody są dwa. Od 2022 r. cele recyklingu znacząco rosną – najszybciej w tworzywach sztucznych (z 23,5% w 2021 r. do 55% w 2030 r.). Konstrukcja przyszłego systemu rozszerzonej odpowiedzialności producenta (ROP) oraz sposobu wdrożenia wymagań z SUP (obowiązek zbiórki butelek na napoje PET – 90% do 2029 r.) będą miały diametralne znaczenie dla możliwości osiągania celów, a także dla efektywności systemu (czy będzie wystarczająca ilość surowca w pojemnikach do selektywnej zbiorki) i odpowiedzialności finansowej przedsiębiorców za ich niezrealizowanie. Drugi aspekt dotyczy nowych punktów pomiarowych recyklingu i faktu, że do 1 stycznia 2022 r. były to ilości liczone „na bramie” do recyklera, a obecnie są to ilości liczone mniej więcej w połowie procesu przetwarzania, co na logikę oznacza mocne cięcie ilości ze sprawozdań (obcinamy tzw. zanieczyszczenia).
Jeżeli odpad opakowaniowy technicznie nie nadaje się do recyklingu – lukę musimy „pokryć” realizacją recyklingu innych odpadów opakowaniowych w tym samym materiale, które do recyklingu świetnie się nadają. Jedne opakowania „pracują” wtedy na drugie – czyli recyklowalne na nierecyklowalne. Tak możemy postępować tylko do pewnego momentu, potem cele będą po prostu niezrealizowane, a konsekwencje mogą okazać się dotkliwe. Od strony środowiskowej pamiętajmy –etap projektowania determinuje 80% wpływu na środowisko, także w pozostałych aspektach.
Program Climate Leadership jest działaniem realizowanym przez UNEP/GRID-Warszawa w odpowiedzi na rezolucję UNEP/EA.4/L.5, przyjętą podczas 4. sesji Zgromadzenia ONZ ds. Środowiska (UNEA-4).
Rezolucja ”Rozwiązanie Problemów Środowiskowych Poprzez Zrównoważone Praktyki Biznesowe” wezwała biznes do transformacyjnego wysiłku dla sprostania globalnym wyzwaniom środowiskowym i klimatycznym.