Ślad wodny w organizacji

Ilość wody na Ziemi jest stała, to twierdzenie wszyscy pamiętamy ze szkolnych lekcji geografii. W istocie jest to prawda, ale czy zatem w dobie zmian klimatycznych nie zabraknie nam nigdy wody do codziennego użytku? Kluczową kwestie odgrywa lokalizacja i jakość zasobów wodnych, które w gruncie rzeczy są silnie ograniczone. Biorąc pod uwagę, że 70% powierzchni kuli ziemskiej pokrywają wody powyższe pytanie wydaje się bezzasadne. Jednakże, jedynie 2,5% objętości wszystkich wód, stanowią wody słodkie, które są zdatne do wykorzystania na potrzeby środowiskowe i gospodarcze. Idąc dalej mniej niż 1% słodkiej wody na Ziemi jest dla nas dostępne i jesteśmy w stanie ją pozyskać, z czego kolejny ułamek procenta stanowi woda odpowiedniej jakości.

Sprawia to, że zasoby wodne odpowiedniej jakości do wszystkich naszych potrzeb jako ludzkości (od rolnictwa, przez produkcje, użycie domowe i rekreacje, po energetykę i przemysł) są w pewnym stopniu ograniczone. Niebagatelne znaczenie mają również potrzeby ekosystemowe, które bez wody odpowiedniej jakości nierzadko stoją na ścieżce do degradacji, która stanowi dla nas kolejne globalne zagrożenia.

Dostępność słodkiej wody jest bardzo nierównomiernie rozłożona geograficznie. Zwrócić należy przede wszystkim uwagę na kraje Afryki Północnej i Wschodniej, Bliskiego Wschodu i Azji. Regiony te już teraz doświadczają poważnych niedoborów wody, który nie wystarczają do zaspokojenia podstawowych potrzeb wodnych ludności.

Dość powiedzieć, że przeciętny mieszkanie Etiopii czy Ruandy dysponuje dziennie około 10 litrami wody (to tyle, ile dwukrotne spłukanie toalety), podczas gdy przeciętny Polak zużywa 150 litrów wody dziennie.

Wiele krajów rozwiniętych doświadcza też stresu wodnego (w tym Polska), co oznacza, że nasze zasoby wodne nie są wystarczające m.in do zaspokojenia potrzeb środowiska. W Europie wyraźnie niższe zasoby wodne per capita mają jedynie niewielkie kraje wyspiarskie, takie jak Cypr czy Malta, a niedoborów wody rocznie doświadcza 100 milionów Europejczyków. Z tego powodu rozwinięte kraje, które narażone są na deficyty wody importują towary wodochłonne (zasobne w tzw. wirtualną wodę), co z kolei pogłębia te problemy w krajach globalnego południa.

Jak podaje portal Świat Wody, w 2022 roku 366 gmin w Polsce wydało apele o krytycznym ograniczeniu zużycia wody, jednakże najbardziej jaskrawym przykładem niedoboru wody są Skierniewice. W mieście tym podczas upalnego lata w 2019 roku z uwagi na wzmożony pobór zabrakło wody w mieście, zasoby nie nadążały się odnawiać. Doprowadziło to do sytuacji, w której mieszkańcy nie mogli się umyć, wykąpać, ugotować obiadu, czy spłukać toalety. Spowodowało to nie tylko chaos i olbrzymią frustracje w mieście, ale również oczywiste problemy gospodarcze dla lokalnych przedsiębiorstw.

Badacze alarmują, że już w 2050 roku na świecie może zabraknąć wody pitnej, jeśli szybko nie wdrożymy koniecznych zmian globalnych i tych dotyczących nawyków nas wszystkich. Z raportu WHO i UNICEF wynika, że w 2020 roku, aż ¼ ludności na świecie nie miała dostępu do wody zdatnej do picia. W 2025 roku problem ten ma już dotyczyć połowy światowej populacji. Dlatego zatem zasadne jest racjonalne gospodarowanie zasobami wodnymi, ograniczenie zużycia wody i śladu wodnego.

Gdzie ucieka nam woda?

Woda, którą zużywamy na co dzień (zużycie bezpośrednie) to tylko niewielki ułamek jej całości, którą wykorzystujemy jako społeczeństwo. Problem zużycia wody leży gdzieś indziej, bowiem każdy produkt, z którego korzystamy, do swojego wytworzenia wymaga wody. Jeżeli spojrzymy na to zagadnienie szerzej, to wody do produkcji wymagają również komponenty, półprodukty czy elementy, które składają się na dany produkt końcowy, co sprawia, że ilość wody niezbędna do wytworzenia końcowego produktu znacznie wzrasta.

Z tym zagadnieniem związane jest pojęcie śladu wodnego:

Ślad wodny to wielowymiarowy wskaźnik pokazujący objętość świeżej wody zużytej do wytworzenia produktu, zsumowana na wszystkich etapach łańcucha produkcyjnego.

Jest on równie ważny co ślad węglowy, a w odróżnieniu od niego nie odnosi się do emisji, ale do wykorzystania zasobów naturalnych naszej planety, a dokładniej do najcenniejszego z nich - wody. Wiedza o śladzie wodnym pozwala nam zbadać wpływ działalności człowieka na środowisko poprzez określenie, kiedy i skąd użyto wody do wytworzenia produktów – czy były to zasoby krytyczne, czy pobór ten był zrównoważony? Daje on również odpowiedź na pytanie, jakiej jakości wody użyto i czy była ona współmierna do potrzeb.

W szacowaniu śladu wodnego pomaga nam ocena cyklu życia produktu określająca ilość wody potrzebną do wytworzenia wszystkich składników danego produktu. Dla przykładu w ocenie śladu wodnego kilograma mięsa należy uwzględnić wodę zużytą przez dostawcę, dystrybutora żywności, jej przetwórcę, wodę niezbędną do pojenia żywca oraz do wyprodukowania paszy. Sprawia to, że dokładne prześledzenie łańcucha dostaw może być bardzo trudne i zróżnicowane przestrzenie – uzależnione np. od uwarunkowań klimatycznych wpływających na dostawców.

Z tego powodu śladu wodnego nie należy utożsamiać z poborem wody.

Zasadne jest nie tylko sprawdzenie skąd dana woda pochodzi i czy nie są to obszary narażone na stres wodny, ale także jakiego rodzaju i jakiej jakości jest to woda. Zasoby wodne różnego pochodzenia będą wywierały odmienny wpływ nie tylko w różnych strefach klimatycznych, ale również będą one zróżnicowane na terenie naszego kraju. Z tego powodu istotne jest rozróżnienie rodzaju zasobów wodnych, bowiem całkowity ślad wodny produktu dzieli się na trzy elementy: ślad wodny niebieski, zielony i szary.

• Niebieski ślad wodny - woda wodociągowa, pobierana z zasobów wodnych, tj. zbiorników wodnych, takich jak jeziora, zbiorniki i warstwy wodonośne wód gruntowych, i która jest wykorzystywana jako wsad we wszystkich rodzajach działalności człowieka (nawadniane rolnictwo, przemysł, użytek domowy). Zazwyczaj jest to zasób bardzo wysokiej jakości, w wielu polskich miastach o standardach wody mineralnej. Z uwagi na łatwą dostępność jest ona najpowszechniej stosowana, ale tym samym też marnotrawiona.
• Zielony ślad wodny - woda występująca w ciągłym ruchu w naturalnych ekosystemach w postaci chmur, mgły, deszczu, a także wilgoci wychwytywanej przez gleby i rośliny, w uproszczeniu utożsamiana z wodą opadową.
• Szary ślad wodny - ilość wody niezbędną do rozcieńczenia substancji zanieczyszczających w takim stopniu, aby jakość wody pozostawała powyżej ustalonych norm jakości wody, potrzeb zachowania nienaruszonego ekosystemu.

Przykładowo do działalności rolniczej wykorzystujemy wszystkie trzy rodzaje śladu wodnego – zielonego do upraw zasilanych deszczem, niebieskiego do nawadniania oraz szarego śladu wodnego reprezentującego ilość wody potrzebną do wystarczającego rozcieńczenia infiltracji azotanów, fosforanów i pestycydów w wodach gruntowych i powierzchniowych.

Z kolei szeroko rozumiany przemysł zazwyczaj wymaga pobierania wody (niebieski ślad wodny) i oczywiście dużej ilości wody do rozcieńczenia odrzucanych zanieczyszczeń (szary ślad wodny), niektóre gałęzie przemysłu wymagają również zielonego śladu wodnego – na przykład w celu produkcji etanolu jako biopaliwa, gdzie uprawiana kukurydza i soja zasilane są deszczem.

Technicznie rzecz biorąc, zarówno niebieski, jak i szary ślad wodny w przemyśle i gospodarstwach domowych można zredukować do zera poprzez pełny recykling wody, w praktyce sytuacja taka jest niemożliwa do realizacji.

Dlaczego ślad wodny jest istotny dla przedsiębiorstw?

Początkowo najważniejszym powodem podejmowania inicjatyw w zakresie zrównoważonego rozwoju w przedsiębiorstwach była presja społeczna w sektorze tekstylnym i rolniczym. Z biegiem czasu coraz więcej firm zdaje sobie sprawę, że brak zarządzania kwestią świeżej wody stwarza różnego rodzaju ryzyko biznesowe, w tym szkodę dla wizerunku firmy, groźbę zwiększonej kontroli regulacyjnej, ryzyko finansowe spowodowane zanieczyszczeniem i niewystarczającą dostępność słodkiej wody do celów operacyjnych. Wiele międzynarodowych korporacji zdaje sobie obecnie sprawę, że proaktywne zarządzanie wodą umożliwia uniknięcie ryzyka i przyczynia się do zwiększenia ich rentowności i konkurencyjności.

Coraz większa liczba przedsiębiorstw zdaje sobie sprawę, że nie tylko ich działalność, ale także dostawy zależą od naturalnych systemów wodnych i wywierają na nie wpływ.

Ocena śladu wodnego w przedsiębiorstwie umożliwia między innymi:

• zmierzenie kosztów produkcji, a także zbadanie możliwości ich ograniczenia, szukania alternatyw,
• identyfikacje różnego typu ryzyka biznesowego, np. związanego z czasowym lub stałym niedoborem wody, które może prowadzić do wstrzymania produkcji lub zaburzenia łańcuchów dostaw,
• Benchmarking, czyli porównywanie firm o zbliżonym profilu, a co za tym idzie adaptowanie dobrych praktyk, a tym samym wzrost konkurencyjności i rozwój gospodarczy,
• dostosowanie się do różnego typu regulacji, jak np. CSRD i Blue deal,
• prowadzenie polityk CSR, czyli odpowiedzialności społecznej biznesu i ESG, czyli mierzalnego ładu korporacyjnego,
• poprawę wizerunku firmy i jej strategii marketingowej,
• ustandaryzowanie procesów i etykietowanie produktów, a co za tym idzie świadome wybory konsumenckie,
• certyfikacje przedsiębiorstw pod kątem optymalizacji zużycia wody,
• wywieranie wpływu na dostawców i otwarcie nowych pól negocjacji biznesowych.

Dla wielu firm słodka woda jest podstawowym składnikiem ich działalności, natomiast ścieki mogą prowadzić do zanieczyszczenia lokalnego systemu wodociągowego. Ocena śladu wodnego przedsiębiorstwa jest coraz częściej uważana za istotną część zrównoważonej rachunkowości wyników przedsiębiorstwa.

Zarządzanie śladem wodnym w organizacji – od czego zacząć?

Każde przedsiębiorstwo posiada różną charakterystykę, dla jednych zasoby wodne są kluczowym aspektem działalności, dla innych ich wpływ będzie mniejszy. Jedno jest pewne, bez dostępu do wody odpowiedniej jakości żadne przedsiębiorstwo nie będzie w stanie prowadzić swojej działalności. W praktyce ocena śladu wodnego opiera się na czterech następujących po sobie uniwersalnych krokach.

1. Określenie celu i zakresu badania
   Faza wstępna jest najważniejsza z punktu widzenia całego badania, pozwala ona dogłębnie poznać działalność gospodarczą, określić stopień uzależnienia od czynników zewnętrznych oraz wskazać poziomu szczegółowości badania. W zależności od profilu działalności przedsiębiorstwo może być zainteresowane poznaniem swojej zależności od ograniczonych zasobów wody w swoim łańcuchu dostaw lub tym, w jaki sposób może przyczynić się do zmniejszenia wpływu na systemy wodne, np. w całym łańcuchu dostaw oraz w ramach własnej działalności lub w ramach edukacji społecznej. Kluczem jest rozpoznanie podstawowych zależności w celu dobrania odpowiednich metod badawczych.

2. Rachunek i bilans śladu wodnego
   Faza rachunkowa śladu wodnego to faza, w której gromadzone są dane i opracowywane szacunki. Zakres, uwzględniany rodzaj śladu wodnego, czasookres badań i poziom szczegółowości rachunkowości zależą od decyzji podjętych w poprzedniej fazie. W firmach o charakterze usługowym ten poziom może być niższy i opierać się na szacunkach, ewentualnym wpływie na partnerów biznesowych. Z drugiej strony w przedsiębiorstwach o charakterze produkcyjnym zakres ten powinien być maksymalnie szczegółowy, o ile jest to racjonalne z punktu widzenia całego badania.

3. Ocena zrównoważonego rozwoju śladu wodnego
   Po fazie rozliczeniowej następuje faza oceny zrównoważonego rozwoju, w której ślad wodny, jego zmiany i wpływ oceniane są z perspektywy środowiskowej, społecznej i ekonomicznej. Redukcja śladu wodnego będzie miała odmienny wpływ na obszarach zasobnych wodę w stosunku do obszarów narażonych na jej deficyty. Podobnie z uwagi na kwestie społeczne związane z dostępem do wody i jej zużyciem z perspektywy konsumenta fakt ten będzie zróżnicowany. Kluczowe jest również określenie, w jaki sposób reedukacja śladu wodnego przedsiębiorstwa wpłynie na jego działalność gospodarczą, czy w tym konkretnym przypadku spowoduje wzrost/ograniczenie kosztów lub ograniczy/wzmoże pewne ryzyko biznesowe.

4. Opracowanie reakcji i strategii

W końcowej fazie formułowane są opcje reakcji, strategie lub polityki przedsiębiorstw. Elementy te uzależnione są od profilu działalności, jednakże każdorazowo powinny odzwierciedlać możliwość zwiększenia odporności na deficyt wody i możliwość redukcji śladu wodnego w perspektywie krótko- i długoterminowej.

W praktyce powyższy model czterech następujących po sobie faz ma charakter bardzo elastyczny. Często konieczny może być powrót do wcześniejszych kroków i powtarzanie faz z uwagi na odkrycie nowych faktów, bądź bardziej precyzyjnych danych. Z jednej strony podczas badania śladu wodnego przedsiębiorstwo może być zainteresowane przybliżoną analizą wszystkich faz w celu zidentyfikowania kluczowych składowych swojego śladu wodnego i ustalenia priorytetów reakcji, natomiast później może chcieć uzyskać znacznie więcej szczegółów w niektórych obszarach rachunków oraz ocenę zrównoważonego rozwoju. Z drugiej strony drobiazgowa analiza na wszystkich kolejnych etapach umożliwia uniknięcie potencjalnych błędów i ograniczenie nakładów pracy. Niemniej jednak cała procedura ma charakter cykliczny i zasadne jest jej okresowe powtarzanie.

Zanim przystąpi się do prac w pierwszej fazie, należy pamiętać o dobrym przygotowaniu się do zadania, dlatego warto odpowiedzieć sobie na szereg pytań wprowadzających dotyczących znaczenia zasobów wodnych dla prowadzonej działalności. Przykładowe z nich mogą brzmieć następująco:

• Czy zasoby wodne są kluczowe dla mojej branży?
• Czy woda jest kluczowa dla moich dostawców?
• Jakiej jakości wodę wykorzystuje moje przedsiębiorstwo i czy taka jakość jest niezbędna?
• Czy zapotrzebowanie na wodę w moim przedsiębiorstwie jest stałe/zmienne w czasie i przestrzeni?
• Czy moja działalność ma wpływ na zanieczyszczenie zasobów wodnych?
• Czy moje przedsiębiorstwo importuje wirtualną wodę zza granicy?
• Jakie organizacje z otoczenia mojego biznesu podejmują temat liczenia śladu wodnego?

Zakres i szczegółowość powyższych pytań może różnić się w zależności od rodzaju prowadzonej działalności. W większości przypadków ślad wodny w łańcuchu dostaw przewyższa znacząco ślad operacyjny, dlatego tak istotne jest, aby w przypadku przedsiębiorstw skoncentrować się na redukcji śladu wodnego w łańcuchach dostaw. Jego optymalizacja w łańcuchu może być wyzwaniem, ponieważ nie jest ona bezpośrednio kontrolowana przez odbiorcę, ale jednocześnie jest bardziej efektywna, gdyż potencjalnie wywiera wpływ na odbiorców tego samego półproduktu w innych łańcuchach. Firmy mogą zmniejszyć swój ślad wodny w łańcuchu dostaw, nawiązując umowy z dostawcami, które uwzględniają określone standardy, lub po prostu dokonując zmian w wyborze dostawców.