Mokradła – ich rola zarówno w przyrodzie, jak i w życiu człowieka jest niestety niedoceniana. Mokradła pozytywnie regulują stosunki wodne i klimat, świadczą nam szereg usług (usługi ekosystemowe), z których korzystamy każdego dnia. Mokradła stanowią również element kulturowy, wpływając na naszą kondycję psychiczną, rozwój duchowy, naukę czy rekreację. Przekształcając naturalne mokradła, ograniczamy te usługi, doświadczając większych problemów ze skutkami suszy, powodzi czy ociepleniem klimatu.
Czym są mokradła i jaka jest ich rola w przyrodzie?
Bagna, torfowiska, tereny zalewowe rzek, rzeki, jeziora, przybrzeżne wody morskie, ale też kanały, rowy i sztuczne zbiorniki wodne – to główne rodzaje mokradeł wpisujące się w definicję obszarów wodno-błotnych Konwencji Ramsarskiej.
Mokradła mają kluczowe znaczenie dla różnorodności biologicznej, w tym jako siedliska wielu gatunków roślin i zwierząt. Utrzymują procesy ekologiczne, które zapewniają kluczowe funkcje ekosystemu. Ich główne role to: magazynowanie wody i zasilanie warstw wodonośnych, regulacja jakości wody poprzez redukcję zanieczyszczeń i nadmiaru składników odżywczych, akumulacja nadmiaru osadów, wychwytywanie i długoterminowe magazynowanie węgla, a także przeciwdziałanie niedoborom wody i łagodzenie skutków suszy, ochrona społeczności nadrzecznych i przybrzeżnych przed powodziami, falami sztormowymi i podnoszeniem się poziomu morza.
Stan mokradeł w Polsce
Niemal 1/5 powierzchni Polski to mokradła lądowe. Około 30% tych obszarów zajmują torfowiska, 60% mokradła lądowe nietorfowe a 10% stanowią wody powierzchniowe. Szacuje się, że aż 85% torfowisk jest przesuszonych. Skala przekształceń rzek i powiązanych z nimi obszarów zalewowych w dolinach rzecznych jest na porównywalnym poziomie – 91%. Znacząca liczba jezior w Polsce (40%) również wymaga działań naprawczych.
Skala przekształceń mokradeł oznacza, że ok. 15% torfowisk zachowało charakter bagienny i potencjalne zdolności akumulacji torfu, a niecałe 10% zlewni polskich rzek cechuje się naturalnymi procesami hydro-morfologicznymi, które sprzyjają bioróżnorodności i nie stymulują zwiększenia skutków powodzi i suszy.
Powyższe uzasadnia opinie wielu specjalistów, że stan większości mokradeł w Polsce jest zły i bardzo zły.
Przyczyna przekształceń mokradeł
Główną przyczyną osuszania bagien w naszym kraju była prowadzona od dziesięcioleci odwodnieniowa gospodarka rolna i leśna. Powszechnie uważano, że dla ułatwienia gospodarki i rozwoju miast, w tym dla ochrony przed powodzią, trzeba uregulować rzeki i sprawić, by szybko odprowadzały wodę w czasie powodzi oraz nie występowały ze swoich koryt. Działania w Polsce były zbliżone do działań reszty krajów europejskich. Redukowane przez wielolecia powierzchnie mokradeł, w tym przekształcenia całych systemów rzecznych, od źródeł po ujścia, przyczyniły się do przekształcenia 87% europejskich mokradeł.
Skutki przekształceń mokradeł
W Polsce odwodnienie torfowisk (osuszenie bagien) doprowadziło m.in. do zniszczenia ekosystemów bagiennych, istotnego zmniejszenia liczebności tych gatunków roślin i zwierząt, utraty ponad 5 mld m3 wody rocznie, czy zwiększenia emisji gazów cieplarnianych o ponad 33 Mt eq CO2 każdego roku.
Utrzymywanie w uproszczonej formie koryt rzek, które równie skutecznie odprowadzają nadmiar wody z gruntów w czasie intensywnych opadów, jak i w warunkach suszy, powoduje szybkie pojawianie się bardzo niskich stanów wód w rzekach (niżówki) czy nawet wysychanie małych cieków. Wyprostowanie koryt rzecznych i ich obwałowanie skutecznie ograniczyło możliwości retencyjne cieków i ich dolin. Szybciej spływająca woda spowodowała obniżenie dna koryt rzecznych, a tym samym przyrzecznych zwierciadeł wód podziemnych. Przepływ wody w rzece jest też pochodną sytuacji w zlewni (obszaru, z którego woda zasila rzekę) i stanu ilościowego wód podziemnych. Urbanizacja zlewni rzecznych – skutkująca uszczelnieniem znaczącej części ich powierzchni – sprzyja szybszemu spływowi powierzchniowemu i ograniczeniu naturalnej retencji. To sprawia, że w takich zlewniach powodzie są gwałtowniejsze, a niżówki dotkliwsze.
Na działania człowieka nakładają się zmiany klimatu, które w Polsce zwiększyły nierównomierność opadów, sprawiając, że częstsze stały się lokalne, nawalne deszcze oraz wydłużyły się okresy bezopadowe.
Jak poprawić stan mokradeł?
Działania wspomagające odtworzenie stanu ekosystemu lub procesów przyrodniczych zachodzących w ekosystemie, który został zdegradowany, uszkodzony lub zniszczony, nazywamy renaturyzacją.
Do głównych i znaczących działań renaturyzacyjnych w przywracaniu mokradeł do ich pierwotnego stanu i funkcji zalicza się ponowne nawodnienia torfowisk (poprzez zasypanie rowów odwadniających lub zablokowanie przepływu w tych rowach systemem zastawek) czy oddanie rzekom ich przestrzeni, tak by rzeka mogła być rzeką swobodnie płynącą, pozbawianą zabudowy hydrotechnicznej, mającą kontakt z doliną zalewową, wodami podziemnymi i cechującą się naturalną zmiennością przepływu w czasie.
Wspólne działania na rzecz renaturyzacji mokradeł
Wprowadzenie działań renaturyzacyjnych służących odzyskaniu utraconych funkcji zdegradowanych mokradeł nie jest łatwe. Wymaga to zmiany dotychczasowego sposobu wykorzystania mokradeł i zarządzania nimi. Oznacza to konieczność zwiększenia powszechnej świadomości znaczenia mokradeł, a także szukania kompromisów i współpracy z przedstawicielami całego społeczeństwa. Sprzyjać tym zmianom powinny projektowane dokumenty: Krajowy program renaturyzacji wód powierzchniowych czy Strategia ochrony mokradeł w Polsce na lata 2022-2032. Dokumenty te wpisują się w potrzeby zmieniającego się świata i cele stawiane przez m.in. Konwencję Ramsarską, Strategię Bioróżnorodności, Ramową Dyrektywę Wodną czy Dyrektywę Powodziową, sprzyjając realizacji polityki Europejskiego Zielonego Ładu.
Rola Biznesu
Przedsiębiorcy, w tym topowe marki biznesowe dbające o swój wizerunek, podejmujące działania na rzecz zrównoważonego rozwoju i osiągnięcia neutralności klimatycznej, stanowią grupę znaczących interesariuszy. Przemysł i rolnictwo są kluczowymi użytkownikami wód, które wiąże się często z negatywnymi oddziaływaniami na środowisko. Renaturyzacja mokradeł może stanowić działania kompensujące negatywne zmiany wynikające z korzystania ze środowiska, a w perspektywie długofalowej ułatwić prowadzenie działalności gospodarczej. Ponowne nawadnianie torfowisk może także stanowić element działalności offsetowej na rzecz osiągnięcia neutralności klimatycznej.
Jednakże głównymi działaniami służącymi ochronie mokradeł powinny być działania prewencyjne, takie jak:
wspieranie renaturyzacji mokradeł jako działań typu Nature-based Solution, służących adaptacji do zmian klimatu i łagodzenia zjawisk ekstremalnych, w tym wpływanie na kształtowanie świadomości społeczeństwa i polskiej polityki zarządzania wodami i pozostałymi obszarami mokradłowymi.
Program Climate Leadership jest działaniem realizowanym przez UNEP/GRID-Warszawa w odpowiedzi na rezolucję UNEP/EA.4/L.5, przyjętą podczas 4. sesji Zgromadzenia ONZ ds. Środowiska (UNEA-4).
Rezolucja ”Rozwiązanie Problemów Środowiskowych Poprzez Zrównoważone Praktyki Biznesowe” wezwała biznes do transformacyjnego wysiłku dla sprostania globalnym wyzwaniom środowiskowym i klimatycznym.